Adam Wiesław Kulik

---

Życiorys

Rodzina Kulików w XVIII wieku osiedliła się w Rachaniach, niewielkim miasteczku na Ziemi Zamojskiej. Przyszły autor spędził swoje dzieciństwo w osadach przyzakładowych Cukrowni Wożuczyn oraz Cukrowni Włostów. W 1962 roku, po śmierci partnera matki, ich rodzina powróciła z Włostowa do Wożuczyna. To tam zakończył edukację w szkole podstawowej, demonstrując już wtedy talent literacki. Maturę zdał w Technikum Mechanicznym w Tomaszowie Lubelskim w 1969 roku. Należał do studentów filologii polskiej na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, gdzie uzyskał tytuł magistra w 1974 roku.

Po ukończeniu studiów przeszedł szkolenie w szkole oficerów rezerwy w Łodzi, a następnie został wysłany do jednostki wojskowej w Budowie, gdzie obozował w batalionie rozpoznawczym jako przyszły oficer polityczny. Roczny kurs wojskowy zakończył z tytułem podporucznika rezerwy. Od września 1975 roku rozpoczął pracę w Wojewódzkim Domu Kultury w Zamościu jako instruktor zajmujący się teatrem i recytacją. W tym okresie zorganizował wiele wydarzeń kulturalnych, takich jak doroczne Przeglądy Małych Form Teatralnych oraz Sejmiki Wiejskich Zespołów Teatralnych.

W 1976 roku powołał do życia Klub Literacki Młodych, który z czasem przekształcił się w grupę Zamoście. W latach 1978–1983 stał na czele trzech zbiorowych publikacji literackich: Almanach KKMP, Modlitwa urojeń szczęśliwych oraz Pojmowanie słońcem. Pod koniec lat 70. zaczął intensywne badania nad życiem i twórczością Bolesława Leśmiana, co po 25 latach zaowocowało książką „Leśmian, Leśmian…”. Pomimo swojej apolityczności, w październiku 1980 roku został poddany inwigilacji przez służby specjalne, która zakończyła się w sierpniu 1983 roku.

W grudniu 1981 roku, jako rezerwista, został powołany do jednostki wojskowej w Hrubieszowie jako forma internowania „elementu niepewnego”. W 1982 roku związał się węzłem małżeńskim z Marią Małgorzatą Tkaczykówną, z którą doczekał się syna Mateusza Szczęsnego oraz córki Łucji Aleksandry. W 1983 roku rozpoczął pracę w Towarzystwie Wiedzy Powszechnej w Lublinie, a z rodziną powiększył się o córkę Joannę Różę. W 1984 roku objął stanowisko szefa działu kultury w Przedsiębiorstwie Usług Socjalnych Budownictwa w Lublinie, a w 1985 roku urodziła się kolejna córka, Malwina Wiktoria.

Stan wojenny miał poważny wpływ na jego psychikę, a autor nawiązał kontakt listowny z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim oraz Czesławem Miłoszem, co znalazło odbicie w jego twórczości. W 1987 roku podjął rowerową ekspedycję wzdłuż Ściany Wschodniej z zamiarem dokumentowania straconych reliktów I i II Rzeczypospolitej. Ta podróż przekształciła się w pasję prowadzenia badań nad zapomnianymi, kulturowo istotnymi ziemiami wschodniego pogranicza. Efektem tych poszukiwań były liczne artykuły prasowe oraz filmy i reportaże, które realizował dla Telewizji Polskiej.

W latach 1989–1991 publikował cykl artykułów w Tygodniku Wschodnim, jednak trudności związane z niepewną sytuacją polityczną w kraju, zmusiły go do szukania stabilniejszego miejsca pracy. W 1991 roku rozpoczął współpracę z Lubelskim Ośrodkiem TV, gdzie kontynuował swoją działalność reporterską i dokumentacyjną. Jego produkcje często koncentrowały się na tematach dotyczących mniejszości narodowych oraz twórców związanych z kulturą regionu, w tym Władysława Czachórskiego, Józefa I. Kraszewskiego, Bolesława Leśmiana oraz Franciszka Lessela.

Lata 90. XX wieku to czas intensywnej pracy w telewizji, gdzie zrealizował swoje marzenia o podróżach, a także zyskał partnerów w tej dziedzinie, w tym Jerzego Giedroycia związku z paryską „Kulturą”. Jego pasja obejmowała również kraje takie jak Ukraina, Litwa, Białoruś, a także odległe miejsca jak Indonezja, Indie, Sri Lanka, Tajlandia, Sycylia czy Turcja.

Twórczość

Literatura

W twórczości literackiej Adama Kulika, która rozwijała się w okresie zamojskim, znajdujemy bogaty zbiór wierszy, prozę poetycką, jak również eksperymentalne formy pisarskie, takie jak powieści „Lot” oraz „Gra”. Te utwory nawiązują do nurtu nouveau roman oraz prozy iberoamerykańskiej, korzystając z osiągnięć takich twórców jak Joyce, Witkacy czy Leopold Buczkowski. Henryk Bereza określał tę twórczość mianem „rewolucji artystycznej w polskiej prozie” współczesnej.

Proza Kulika jest głęboko osadzona w rzeczywistości, a jej zadaniem jest ukazanie prawdziwej, zdeformowanej przez komunizm oraz postkomunizm, natury świata. Autor unika stosowania formalnych eksperymentów, które miałyby szokować czytelnika. Takie podejście odróżnia jego dzieła od francuskiej „nowej powieści”, często opartej na rozbudowanych strukturach malarskich lub matematycznych. Książki Kulika, pełne wewnętrznych monologów oraz wrażliwości, mogą na pozór wydawać się chaotyczne, ale w rzeczywistości są one świadectwem czasów, w jakich powstały.

Wojenne traumy, które dotknęły Europę, w tym Polskę, zmusiły pisarza do wyjścia naprzeciw nowym formom ekspresji. Po hekatombie wojen światowych tytaniczne wyzwania, przed którymi stawaliśmy, wymagały nowego języka – podkreśla pisarz. Taka postawa nie zawsze była jednak korzystna dla autora. Jego bezkompromisowa książka „Gra” nie mogła ujrzeć światła dziennego podczas „wojny polsko-jaruzelskiej” w drugi obiegu, przede wszystkim ze względu na trudności formalne, które czyniły ją mało dostępną dla przeciętnego czytelnika. Z powodu cenzury publikacja ta była niemożliwa także w obiegu oficjalnym. Również utwór „Czas hieny”, w którym Kulik krytykuje polskich polityków za ich intelektualny i moralny upadek, nie został odpowiednio doceniony. Wiersze oraz proza poetycka, choć z pozoru chłodne, kryją w sobie głębokie uczucia i zaangażowanie. „Pan Lemon Kulika ma coś z Monsieur Teste’a Valery’ego”, zauważa Piotr Kuncewicz, który klasyfikuje autora jako przedstawiciela pokolenia Nowej Prywatności.

Film

Twórczość filmowa Adama Kulika wykracza poza proste ramy dokumentu telewizyjnego i od razu rzuca się w oczy swoją stylistyką. Czuć w niej literacką proweniencję autora, która ujawnia się zwłaszcza w jego pierwszych filmach i reportażach dotyczących wschodnich pograniczy z lat 90. XX wieku. Z biegiem czasu jego myślenie obrazem zaczęło dominować nad literackimi inspiracjami.

Posiadając wykształcenie polonistyczne oraz szeroką wiedzę na temat malarstwa i muzyki klasycznej, Kulik stworzył filmy przedstawiające pisarzy, artystów malarzy i zapomnianych kompozytorów polskich. Jego prace ukazują bogactwo ojczystej kultury, jednocześnie sprzeciwiając się narodowym kompleksom, które wciąż wpływają na polskie środowisko artystyczne. Z tego powodu Kulik postanowił zrealizować filmy o twórcach kluczowych dla kultury europejskiej, ale zapomnianych w kraju, takich jak Karol Lipiński – najwybitniejszy polski kompozytor przed Chopinem, czy Franciszek Lessel, którego twórczość zapowiadała nadejście Chopina. Kulik zwrócił również uwagę na postać Józefa I. Kraszewskiego, uważając go za jednego z najważniejszych europejskich intelektualistów i publicystów swojego okresu, jak również wybitnego specjalistę od Sowietów. Filmy poświęcone różnorodnym grupom etnicznym w Polsce, takie jak Karaimi, Tatarzy, Ormianie, Żydzi oraz Polacy z dawnych kresów, stanowią hołd dla dziedzictwa I i II Rzeczypospolitej, będąc rzetelną i świadomą interpretacją tego, co jednoczy, a nie dzieli.

Nagrody

Adam Wiesław Kulik jest laureatem wielu prestiżowych nagród, które potwierdzają jego talent oraz wkład w kulturę i literaturę. Oto jego wyróżnienia:

• 1986 – Bolesława Prusa II stopnia (za powieść Lot),
• 1992 – Polcul Foundation,
• 2006 – III Nagroda w Międzynarodowym Konkursie Telewizyjnym Ukraińskiej Pieśni w Łucku,
• 2007 – Ambasador Kultury Zamościa,
• 2008 – Nagroda Artystyczna Miasta Lublin,
• 2008 – wyróżnienie w 49. Konkursie PTWK Najpiękniejsze Książki Roku – książki naukowe, popularnonaukowe, humanistyka (za książkę Leśmian, Leśmian… ),
• 2011 – III Nagroda w VI Festiwalu Multimedialnym Polskie Ojczyzny,
• 2018 – Nagroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Twórczość

Literatura

Twórczość literacka Adama Kulika z okresu zamojskiego wyróżnia się wierszami, poezją, a także prozą, której charakter wpisuje się w eksperymentalne formy, takie jak powieści „Lot” i „Gra”. Jego pisarstwo nawiązuje do nurtu nouveau roman oraz prozy iberoamerykańskiej, czerpiąc inspiracje od takich twórców jak Joyce, Witkacy czy Leopold Buczkowski. Henryk Bereza dostrzegł w tych pracach zjawisko, które określił mianem „rewolucji artystycznej w polskiej prozie” w czasach współczesnych.

Opisując rzeczywistość w swoim stylu, proza Kulika może być uznawana za krytykę de facto wypaczonych obrazów, wywołanych przez wpływy komunizmu oraz postkomunizmu. Autor świadomie unika skomplikowanych formalnych eksperymentów, skupiając się na autentyczności i prostocie wyrażania myśli. Odgrywa to kluczową rolę w odróżnianiu go od francuskiej „nowej powieści”, która często korzysta z malarskich i matematycznych struktur w narracji.

Powieści Kulika, pomimo swojego „chaotycznego” wyglądu, są efektem czasów, w których powstały. Po traumatycznych doświadczeniach związanych z dwiema wojnami światowymi i totalitarnym reżimem, zrozumiałym jest, że nie można ich opisać w tradycyjny sposób. Pisarz zauważa, że taka postawa spotyka się z krytyką, jako że drastyczna forma dzieła „Gra” nie mogła ujrzeć światła dziennego w okresie „wojny polsko-jaruzelskiej”, ze względu na nieczytelność dla przeciętnego odbiorcy. Cenzura uniemożliwiła również oficjalną publikację tego utworu.

Podobne trudności miały miejsce w przypadku „Czas hieny”, która także zawierała ostre komentarze dotyczące polskiej polityki i postaw wobec sąsiadów. Wiersze i poezja są osobistymi, na pierwszy rzut oka chłodnymi utworami, które pod głębszą powierzchnią skrywają pasję i zaangażowanie. „Pan Lemon Kulika ma coś z Monsieur Teste’a Valery’ego” – pisze Piotr Kuncewicz, uznając autora za przedstawiciela pokolenia Nowej Prywatności.

Film

W twórczości filmowej Adama Kulika można zauważyć wpływy, które przekraczają proste techniki dokumentalne. Już w pierwszych pracach, które powstały w latach 90. XX wieku, widać literackie zaplecze autora, co łączono z jego zainteresowaniem tematyką pogranicza wschodniego. Z biegiem czasu priorytetem jego działań stało się myślenie wizualne.

Filmy Kulika, które często dotyczą pisarzy, artystów malarzy oraz zapomnianych polskich kompozytorów, są efektem jego szerokiej wiedzy oraz pasji do kultury. W szczególności zajął się postaciami, które miały znaczący wpływ na europejską kulturę, ale zostały zapomniane w Polsce, jak Karol Lipiński, znany kompozytor przed Chopinem, czy Franciszek Lessel, wybitny wirtuoz fortepianu.

Również jego filmy o Józefie I. Kraszewskim ukazują go jako jednego z najważniejszych intelektualistów swojego czasu oraz sowietologa, co poprzedzało narodziny tego pojęcia. Jego dokumenty o Karaimach, Polakach w Białorusi, Żydach i wielu innych grupach malowniczo ukazują historię I i II Rzeczypospolitej w sposób, który łączy, a nie dzieli.

---

Oceń: Adam Wiesław Kulik

---