Cerkiew św. Mikołaja w Tomaszowie Lubelskim

---

Historia

Pierwsza cerkiew św. Mikołaja w Tomaszowie

Historyczne źródła mówią o obecności prawosławnych w dzisiejszym Tomaszowie Lubelskim już od 1531 roku. W tymże roku, w dokumentach dotyczących podatków, pojawiła się wzmianka o cerkwi parafialnej pod wezwaniem św. Michała Archanioła, usytuowanej w przedmieściu Rogóźno.

W połowie XVII wieku w mieście funkcjonowały trzy cerkwie: św. Jerzego, zlokalizowana przy ulicy Świętojurskiej, Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny znajdująca się na przedmieściu Szczebrzeskim oraz cerkiew św. Mikołaja biskupa na przedmieściu Lwowskim. Ostatnia z wymienionych została zbudowana przez ks. Iwana Gurkowicza na działce gruntowej, którą ofiarował mu Jan Ossoliński oraz Mateusz Leśniewski, w zamian za starszą świątynię, która w wyniku unii brzeskiej została przekazana unitom.

Od 1689 roku kościół pełnił funkcję świątyni parafialnej. Zmiany polityczne i religijne doprowadziły do likwidacji parafii prawosławnej najpóźniej w 1789 roku. Dokonało się to poprzez przejście wiernych na unię, co spowodowało, że cerkiew św. Mikołaja stała się filią cerkwi św. Jerzego, której wyznanie unickie utrzymywało się już od poprzedniego stulecia.

W 1875 roku parafia unicka w Tomaszowie Lubelskim została włączona do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w wyniku likwidacji unickiej diecezji chełmskiej. Jednak w latach 1885–1890 zrealizowano nowy projekt budowy świątyni dla wspólnoty, która została wzniesiona w stylu bizantyjsko-rosyjskim.

Budowa obecnej cerkwi i jej funkcjonowanie do 1947

Obecna cerkiew została wzniesiona z funduszy państwowych, a jej budowę nadzorowali Gabriel Arbuzow oraz Konstanty Drozdowski. Poświęcenie świątyni miało miejsce w 1890 roku. Wcześniejsza cerkiew istniała jeszcze do 1904 roku, kiedy to została zburzona. W owym czasie liczba parafian wynosiła 2761. Oprócz lokalnych wiernych korzystali z niej także żołnierze stacjonujący w Tomaszowie oraz oddziały ochrony granicy rosyjsko-austriackiej.

Ikonostas dla nowo powstałej cerkwi został wykonany w pracowni Kuźmy Morozowa w Moskwie. W 1899 roku odwiedził ją biskup lubelski Herman. Ciekawym jest, że cerkiew nie została zamknięta w czasie I wojny światowej, gdyż większość prawosławnych świątyń została zlikwidowana w wyniku ewakuacji duchowieństwa i wiernych.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego już w 1919 roku uwzględniło cerkiew w rejestrze prawosławnych obiektów sakralnych, które miały być otwarte. W roku 1923 cerkiew była jedną z dwunastu czynnych świątyń prawosławnych w powiecie tomaszowskim, przynależącą do parafii w dekanacie tomaszowskim diecezji warszawsko-chełmskiej PAKP.

Po Akcji „Wisła”

Podczas II wojny światowej cerkiew w Tomaszowie Lubelskim zachowała swoją funkcjonalność, jednak została zamknięta dopiero po przymusowych wywózkach Ukraińców wyznania prawosławnego w ramach Akcji „Wisła”. Obiekt został porzucony i przez pewien czas przekształcony w magazyn spółdzielczy, a w jego wnętrzu mieścił się nawet szalet. W 1955 roku metropolita warszawski Makary wystąpił o ponowne otwarcie cerkwi jako filii cerkwi Przemienienia Pańskiego w Lublinie, jednak jego prośba została odrzucona przez Urząd ds. Wyznań.

Obiekt pozostawał w rękach Powiatowych Zakładów Mleczarskich, aż do momentu, gdy w 1957 roku władze przychylnie rozpatrzyły kolejne podanie metropolity warszawskiego. Z biegiem lat zniszczona cerkiew znów stała się miejscem kultu parafialnego, a lokalna społeczność (łącznie 550 osób) podjęła się jej odnowienia.

W 1969 roku, według dokumentów, obiekt figurował już jako filia cerkwi w Hrubieszowie. W latach 70-tych cerkiew stała się celem kradzieży. Dopiero w latach 1983–1985 przeprowadzono gruntowny remont, co umożliwiło przywrócenie świątyni do celów kultowych. Obecnie, liczba wiernych uczęszczających do cerkwi wynosi kilkadziesiąt osób, mimo że w Tomaszowie istnieje społeczność prawosławna licząca około 300 osób.

W dniu 24 sierpnia 1979 roku cerkiew została wpisana do rejestru zabytków pod numerem A/194. Na początku XXI wieku świątynia przeszła poważny remont, który został wsparcie przez Ministerstwo Kultury oraz władze lokalne. Renowacja obejmowała wymianę dachu, impregnację drewnianych elementów oraz instalację nowych rynien. Cerkiew otrzymała również marmur, niezbędny do wykonania nowej posadzki, od prywatnego darczyńcy z Grecji, a dodatkowo remontowi poddano także pięć kopuł cerkiewnych, co znacznie przyczyniło się do jej odnowienia. Od listopada 2012 roku cerkiew jest także iluminowana, co podkreśla jej architektoniczną urodę.

Architektura

Cerkiew w Tomaszowie Lubelskim to doskonały przykład architektury, która łączy w sobie różne style. Wzniesiona w stylu eklektycznym, harmonijnie osadza elementy późnego klasycyzmu oraz charakterystyczny dla tego okresu styl bizantyjsko-rosyjski. Jest to imponująca budowla o strukturze krzyżowo-kopułowej, składająca się z dziewięciu pól. Całość dopełniają pięć ośmiobocznych latarni, które znajdują się nad polami znajdującymi się pomiędzy ramionami krzyża oraz w jego centralnej części. Latarnie wieńczą dachy w formie namiotów, co dodaje jeszcze większej finezji całej konstrukcji.

Zewnętrzny wygląd budowli jest niezwykle interesujący, bowiem cerkiew jest podzielona na trzy główne sekcje. Pomieszczenie dedykowane ołtarzowi jest zamknięte półkolistą absydą, natomiast przedsionek cerkwi wzniesiony został na planie prostokąta, co nadaje jej wyjątkowy charakter. Cerkiew w Tomaszowie Lubelskim jest jedną z ostatnich świątyń, które powstały w Królestwie Kongresowym, z funduszy rosyjskich, i to w stylu bizantyjsko-rosyjskim, który wypracował Konstantin Thon. W przeciwieństwie do późniejszych budowli, które przyjęły prosty styl naśladujący architekturę moskiewską z XVI wieku.

W przeszłości cerkiew zdobiły freski, które przedstawiały różnorodne sceny biblijne. Niestety, w II połowie XX wieku freski te uległy znacznemu zniszczeniu, co z pewnością wpłynęło na estetykę wnętrza.

Turkowicka Ikona Matki Bożej

W 1983 roku do cerkwi w Tomaszowie Lubelskim przeniesiona została kopia Turkowickiej Ikony Matki Bożej. Ikona ta została odnaleziona w zdewastowanej prawosławnej kaplicy w Turkowicach. Wizerunek był przechowywany w tomaszowskiej świątyni do 1990 roku, kiedy to został przeniesiony do monasteru św. Onufrego w Jabłecznej. Grzegorz Kuprianowicz podaje, że do przekazania ikony do miejscowego kościoła domagali się katolicy z Tomaszowa oraz istniały obawy związane z jej ewentualnym kradzieżą z cerkwi.

W lipcu 1995 roku cerkiew w Tomaszowie Lubelskim była gospodarzem pierwszych od okresu międzywojennego uroczystości ku czci Turkowickiej Ikony Matki Bożej. W wydarzeniu tym uczestniczyli nie tylko wierni z Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, ale także pielgrzymi z Ukrainy, co podkreśla znaczenie tego miejsca. Warto zaznaczyć, że cerkiew pełniła rolę centrum kultu ikony aż do 1998 roku, kiedy główne obchody związane z jej świętem zostały przeniesione do cerkwi Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Hrubieszowie. Od 2010 roku organizacja obchodów tego święta ma miejsce w reaktywowanym monasterze Opieki Matki Bożej w Turkowicach.

---

Oceń: Cerkiew św. Mikołaja w Tomaszowie Lubelskim

---